У гісторыі многіх навук ёсць незлічоная колькасць
вучоных, навуковая праца якіх была неацэнена пры іх жыцці, забыта наступнымі
пакаленнямі і адкрыта, перагледжана праз мноства гадоў даследчыкамі. У
беларускай гісторыі такіх постацей таксама хапае, можна ўспомніць, напрыклад, даследаванні
Наркевіча-Ёдкі ў фізіцы, працы па гісторыі роднай Беларусі В. Ластоўскага
і інш. Такой знакавай велічынёй для геаграфічнай навукі Беларусі з’яўляееца постаць
Аркадзя Смоліча.
Гэты чалавек, які з’яўляецца “беларускім Рыттэрам”,
нарадзіўся ў весцы Бацэвічы Бабруйскага павета ў сям’і дзьякана у 1891 г. Смолічы
жылі ў Бацэвічах толькі першыя пяць-шэсць гадоў пасля нараджэння Аркадзя, затым
яго бацька атрымаў новае службовае прызначэнне, і яны пераехалі ў сяло
Саламерычы Семкава-Гарадзецкай вобласці пад Заслаўем. Калі сын падрос, бацька
адправіў Аркадзя атрымоўваць адукацыю ў Мінскую духоўную семінарыю, якую ён
паспяхова закончыў у 1909 г. Пасля атрымання духоўнай адукацыі, 18-гадовы
хлапчук вырашыў паступаць у Нова-Александраўскі інстытут сельскай гаспадарскі і
лясніцтва ў горадзе Пулавы, што ў Польшчы. Гэты інстытут быў адной са старэйшых
сельскагаспадарчых навучальных устаноў у Еўропе і другім пасля Петроўскай
акадэміі ў Расіі. Яшчэ ў 1892 годзе па ініцыятыве В.В. Дакучаева, які быў
тады дырэктарам інстытута, гэта ўстанова была прыроўнена да ўніверсітэта. У
гэтым інстытуце Аркадзь Смоліч становіцца выхаванцам першай у свеце кафедры
глебазнаўства. Аднак скончыць гэты інстытут у А. Смоліча не
атрымалася — ен быў выключаны за ўдзел у студэнцкіх хваляваннях.
Пасля сканчэння тэрміна ссылкі, Аркадзь вучыўся ў
прыватных высшых сельскагаспадарчых курсах у Санкт-Пецярбурзе і, адначасова,
працягнуў вучобу ў Нова-Александраўскім інстытуце, які паспяхова скончыў у 1916
г. Трэба адзначыць, што на працягу перыяду вучобы, А. Смоліч актыўна ўдзельнічаў
у палявых даследаваннях, такіх як навуковая экспедыцыя пад кіраўніцтвам
А.А. Чэлінцава па даследаванню сялянскіх гаспадарак Расіі і Украіны, а
практыку Аркадзь праходзіў на знакамітай Энгельгардскай сельскагаспадарчай
станцыі ў Смаленскай губерні. Потым А. Смоліч вучыўся ў Кіеўскім
політэхнічным інстытуце. Да Лютаўскай рэвалюцыі Аркадзь Антонавіч працаваў у
Мінскім губернскім земстве ў якасці статыстыка, дзе вялікае значэнне для яго
мела кіраўніцтва перапісам насельніцтва і гаспадаркі Мінскай губерні. Аднак
палітычныя падзеі, што разгарнуліся ў краіне, захапілі маладога вучонага, таму
ен стаў займацца актыўнай грамадскай дзейнасцю.
Пасля акупацыі Заходняй Беларусі Польшчай, А. Смоліч
быў вымушаны пераехаць жыць з Гродна ў Вільню, дзе ён працаваў кіраўніком
Беларускага выдавецкага таварыства і настаўнікам геаграфіі на педагагічных
курсах. Цяжкае становішча бацькаўшчыны і беларускага народа прывяло
А. Смоліча да разумення неабходнасці выдання першага вучэбнага дапаможніка
на роднай мове “Геаграфія Беларусі”, які пабачыў свет у 1919 г. Многія
даследчыкі лічаць, што гэты падручнік мае навуковую значнасць нават сёння, а
іншыя лічаць яе самай якаснай працай па агульнай геаграфіі Беларусі. Кніга вучонага
пачыналася эпіграфам “Каб Беларусь перастала быць краем, невядомым для саміх
беларусаў” і перажыла 4 перавыданні (апошні ў 1995). У той жа час у Берліне і
Вільні выходзяць дзве яго карты Беларусі. У 1921–1922 гг. ён робіць пераклады
падручнікаў па кааперацыі, вядзе інструктарскі аддзел Віленскага Саюза
кааператараў, але і гэту працу пакідае з-за праследванняў польскіх уладаў.
У жніўні 1922 г. урад БССР дазволіў А. Смолічу
вярнуцца ў Мінск і прызначыў яго загадчыкам планава-эканамічнага аддзела
Наркамата земляробства рэспублікі. А. Смоліч лічыў, што фарміраванне
рыначных адносін павінна быць звязана з развіццем сялянскіх гаспадарак: чым
больш селянін будзе мець прадукцыі, тым больш ен зможа прадаць, а затым купіць
прамысловых тавараў, г. зн. што рост сельскай гаспадаркі будзе падмуркам
для развіцця айчыннай прамысловасці. Таму з часоў НЭПу пачынаецца паспяховая
навуковая дзейнасць А. Смоліча ў галінах сельскай гаспадарскі, раянавання
тэррыторыі і эканомікі БССР. У 1923 годзе А. Смоліч абараніў кандыдатскую
дысертацыю “Арганізацыя сельскай гаспадаркі ў раёнах Цэнтральнай Беларусі”, быў
выбраны дацэнтам і загадчыкам кафедры геаграфіі БДУ, таксама у гэты час выкладчык БДУ становіцца
супрацоўнікам Інстытута беларускай культуры (Інбелкульт).
У 1924 г. пад кіраўніцтвам А. Смоліча быў заснаваны
часопіс “Плуг”, а таксама — Цэнтральнае бюро краязнаўства, задачай якога
з’яўлялася каардынацыя дзейнасці краязнаўчых арганізацый і асобных краязнаўцаў.
Неабходнасць стварэння краязнаўчых арганізацый дыктавалася таксама малой
вывучанасцю тэрыторый рэспублікі. Вельмі добра гэту задачу сфармуляваў Аркадзь
Анатольевіч:”… Краязнаўчая праца, аб’яднаючы вучонага-даследчыка і
маладзенькага піянера-збіральніка калекцый, ёсць адзіная гарантыя таго, што
Беларусь перастае быць краем, невядомым для саміх беларусаў, а ў выніку гэтага
зменіцца выгляд усяе нашае гаспадаркі, ды і ўсяе беларускае культуры“.
У гэтым годзе А. Смоліч падрыхтаваў даклад да СНК 2
сесіі ЦВК БССР VІ склікання “Першае адміністрацыйна-гаспадарчае дзяленне БССР”. Гэта не
толькі першае, але і вельмі ўдалае эканамічнае раянаванне тэрыторыі тагачаснага
БССР. У аснове даннага раянавання быў пакладзены прынцып Дзяржплана СССР,
распрацаванага пад эгідай У.І. Леніна: была дасягнута максімальна магчымая
тэрытарыяльная раўназначнасць ствараемых адміністрацыйных адзінак. Таксама пры
выкананні раянавання А. Смоліч прымаў да ўвагі неаднароднасць тэрыторыі ў
адносінах да яе геаграфічных і эканамічных умоў. Напрыклад, ен тлумачыў адносна
вялікую плошчу Мозырскага павета адносна маленькай шчыльнасцю насельніцтва
гэтай тэрыторыі. А. Смоліч выдзеліў на тэрыторыі БССР 10 акругоў: Полацкі,
Віцебскі, Аршанскі, Магілеўскі, Калінінскі, Бабруйскі, Мозырскі, Слуцкі, Мінскі
і Барысаўскі, што лягло ў аснову адміністрацыйна-гаспадарчага дзялення БССР. Па
кожнай акрузе была прыведзена даволі падрабязная характарыстыка з выкарыстаннем
гістарычных і статыстычных дадзеных. На аснове матэрыялаў даклада
А.А. Смоліча і працы В. М. Ігнатоўскага “Беларусь” у 1925 годзе была створана кніга “БЕЛАРУСЬ.
Тэрыторыя, насельніцтва, эканоміка, галоўныя моманты гісторыі. Эканамічны нарыс
Савецкай Беларусі і яе акругоў”.
У тым жа 1924 г. А. Смоліч прыняў актыўны ўдзел у
стварэнні кнігі “Беларусь. Нарысы гісторыі, эканомікі, культурнага і
рэвалюцыйнага руху”, якая складалася з удзелам такіх людзей, як
У. Ігнатоўскі, З. Жылуновіч і А. Сташэўскі. Раздзел Аркадзя
Анатольевіча ў кнізе меў назву “Эканамічнае становішча Беларусі перад вайною і рэвалюцыяй”.
Аналізуючы геаграфічнае становішча Беларусі, вучоны адзначае: “…геаграфічнае
палажэнне Беларусі спрыяюць самаму шырокаму разгарненню яе эканамічнага жыцця.
Змешчаная ў самай сярэдзіне Эўропы, на крыжыванні вялікіх вадзяных і сухаземных
шляхоў…” У данным раздзеле даваліся поўныя звесткі аб прыродных умовах для
гаспадаркі, аб развіцці сельскай гаспадарскі, лесаводства, розных галін
прамысловасці, гандлю і іншых сфер жыцця беларускага грамадства у перыяд ад
пачатку Першай сусветнай вайны да Кастрычніцкай рэвалюцыі, г. зн. план
характарыстыкі Беларусі меў класічны выгляд: ад фізічнай да эканамічнай
геаграфіі. У якасці геаграфічнай тэрміналогіі А. Смоліч спрабаваў не
выкарыстоўваўць запазычаных і іншамоўных слоў, а знаходзіў для іх кандовыя
эквіваленты. Напрыклад, экспарт–вываз, імпарт–прывоз, склон–спад, крупны рагаты
скот–быдла, здабываючая прамысловасць–нетрапальная прамысловасць і інш. Трэба
адзначыць, што для прац А. Смоліча характэрна гістарычнасць, высокае значэнне
прыродных умоў у прычынна-следчых сувязях з эканамічным становішчам, вялікая ўвага
да структуры зямельнага фонду краіны і, асабліва, да няўжытых зямель, а таксама
даследаванне перспектыў выкарыстоўвання прыродных рэсурсаў, прапановы па
эфектыўнасці шляхоў развіцця гаспадаркі Беларусі. Вучоны раіў стварыць
аграіндустрыйны камбінат, даў схему рацыянальнага размяшчэння
сельскагаспадарчых культур на тэрыторыі БССР.
Адна з самых вядомых прац А. Смоліча была напісана
ім у 1925 г. і мела назву “Тыпы геаграфічных краявідаў Беларусі”, г. зн.
што А. Смоліча можна лічыць першым ландшафтазнаўцам на тэрыторыі Беларусі.
Гэтая праца была адна з самых перадавых не толькі ў галіне ландшафтазнаўства,
але і ва ўсей сферы геаграфіі ўвогуле. Для таго, каб адчуць усю значнасцьі
якасць гэтай працы А. Смоліча можна прачытаць яго уводныя радкі.
“Географы апошнімі
часамі вельмі часта азначаюць мэту свае навукі, як пазнанне “аблічча зямлі”,
або аблічча паасобных зямель, краін. Рысамі-ж, якія складаюць гэтае “аблічча
зямлі”, есць геаграфічныя краявіды, гэтыя, як аб іх казаў адзін расійскі
географ (Борзов), “заканамерна разложаныя у прасторы геаграфічныя
індывідуальнасці”, якія відавочна выяўляюць факты і з’явішчы, што існуюць у
пэўным месцы зямной паверхні, у іх узаемных адносінах”.
У сваей працы А. Смоліч абгрунтаваў разнастайнасць
ландшафтаў Беларусі, даў схему раянавання БССР, склаў карту старажытных зямель
Беларусі, адзначыў ролю геаграфічнага прагнозу для развіцця народнай
гаспадаркі, а таксама спрабаваў даць першую класіфікацыю краявідам Беларусі,
так называемыя тыпы краявідаў.
Аркадзь Анатольевіч лічыў, што праблему раянавання тэрыторыі СССР можна
вырашыць толькі праз вывучэнне краявідаў і іх прыродных умоў: “…Найчасцей
зачапляецца і найпаважней ставіцца гэтая справа ў звязку з праблемаю
раянавання, якая гэтак востра стаіць апошнім часам у расійскай навуцы. Гэтая
праблема была б найлепш развязана, калі б яе хацець абаперці на вывучэнне
краявіду, бо краявід — гэта, уласціва кажучы, і есць геаграфічная
характарыстыка раена…”
У аснову сваей класіфікацыі А. Смоліч узяў
генетычныя асаблівасці разглядаемых тэрыторый: “Ландшафты Беларусі залежаць,
галоўным чынам, ад геалагічнага мінулага”. Пры вызначэнні тыпаў ланшафтаў ён
карыстаецца метадам галоўнага ландшафтаўтваральнага фактара. Гэтакімі фактарамі
на тэрыторыі Беларусі, паводле меркавання вучонага, ёсць дзейнасць ледавіка і
сучасныя эразійныя працэсы. Такі падыход дазволіў выдзяліць 4 найбольш
пашыраныя формы краявідаў у Беларусі: “…1)канцова марэнны (з дзьвюма
адменамі — вазернай і грудавіннай), 2)падысподняе марэны, 3)палескім краявідзе
і 4)раўчаўковым краявідзе лесастэпу…” Аўтар падкрэсліваў фізіялагічнасць
кожнага ландшафту ў яго назве, пісаў аб неабходнасці выкарыстання матэматыкі і
гістарычнай інфармацыі пры вывучэнні ландшафтаў. Акрамя гэтага, даследчык
імкнуўся паказаць велізарную ролю чалавека ў пераўтварэнні ландшафтаў. Ён
разглядае ўздзеянне чалавека не толькі на асобныя элементы, але і на ўвесь
ландшафты комплекс. Разам з тым паказвае адваротны ўплыў змененай прыроды на
грамадства: “У сувязі са зьнікненнем лесу зьнікае і асноўная праца палешука,
востра адчуваецца перанаселеннасць сёл і ў выніку — эміграцыя ў Сібір ”. У
залежнасці ад тыпаў ландшафтаў, паводле А. Смоліча, адбываецца і
рассяленне чалавека: “Сёлы, у асноўным, у далінах рэк з-за нізкага роўнь
грунтовых водаў” або “вескі на водараздзелах, уздоўж рачных далін, на высокіх
месцах, дзе зямля больш дрэніраваная і сухая”. Усе кампаненты прыроды
знаходзяцца ў цеснай сувязі з краявідамі: свет жывелаў, расліннасць і межы яе
пашырэння, грунты, гідралогія, клімат і рэльеф. Апісваючы паасобныя праявы
беларускай прыроды, А. Смоліч звяртае ўвагу на іх характэрныя асаблівасці,
якія дазваляюць выдзяліць Беларусь вакол суседніх яе краін у асобную
фізіка-геаграфічную краіну. Гэта праца была высока ацэнена навуковай
інтэлегенцыяй Беларусі, таму А. Смоліч заняў пасаду намесніка старшыні
Інбелкульта, а таксама стаў кіраўніком сельскагаспадарчай секцыі і камісіі па
раянаванні БССР.
У 1925 г. у БССР пабачыў свет зборнік “Заходняя
Беларусь”, у якім А. Смоліч надрукаваў артыкул “Сялянства Заходняй
Беларусі (яго сучаснае палажэнне)”. У гэтым артыкуле шырока апісваецца
эканамічнае становішча Заходняй Беларусі і характарызуецца польская палітыка ў
адносінах да беларускага сялянства. 1925 г. становіцца адным з самых пленных у
жыцці А. Смоліча, бо ў гэтым жа годзе дацэнт БДУ выдае падручнік
“Геаграфія пазаеўрапейскіх краеў” — адно з першых выданняў па геаграфіі
мацярыкоў на беларускай мове.
У 1926 г. А. Смоліч пленна працуе у
сельскагаспадарчай секцыі Інбелкульта і выдае артыкул “Арганізацыя сялянскай
гаспадаркі ў раенах Цэнтральнай Беларусі”. У данным артыкуле ставіцца пытанне
аб выдзяленні раенных тыпаў сялянскай гаспадаркі і іх геаграфічнага размяшчэння
ў межах цэнтральнай Беларусі. Падмуркам для падзелу рэспублікі на
сельскагаспадарчыя раены беларускі географ вылучаў фізіка-геаграфічныя ўмовы
разглядаемай тэрыторыі, асаблівасці “ральніцтва” і жывелагадоўлі. А. Смоліч
атрымаў 4 раенныя тыпы: інтэнсіўна-земляробскі (быў характэрны тэрыторыям каля
гарадоў Мінска і Бабруйска), сярэдняе, паўночнае і паўдневае Палесье.
Арганізацыйны план уключаў выбар напрамку далейшага развіцця сялянскага
гаспадарства для кожнага раена, спалучэнні яго розных галін, падзел прадукцыі,
патрэбнай гаспадарцы і прадукцыі, накіраванай на рынак, баланс грашовага
прыбытку і выбытку і інш. Па праведзеных даследаваннях быў зроблены вывад, што
неразвітасць гандлю уплывае на сістэму сельскай гаспадаркі, у тым ліку на
спецыялізацыю асобных раёнаў, г. зн. была ўсталявана цесная залежнасць
памераў спажывання ад узроўня развіцця гандлевых зносін. У гэтым жа годзе
рэктар БДУ прафесар Пічэта рэкамендуе А. Смоліча на пасаду прафесара,
адзначаючы, што “дацэнт Смоліч працуе ва ўніверсітэце на працягу чатырох год з
вялікім поспехам і, акрамя гэтага, мае цэлы шэраг прац геаграфічна-гістарычнага
характару, якія вылучалі дацэнта Смоліча як выдатнага даследчыка геаграфіі і
эканомікі Беларусі”. З 1 лютага 1927 года паводле пастановы №54 Народнага
камісарыята адукацыі БССР А.А. Смоліч быў прызначаны на пасаду прафесара і
стаў першым прафесарам геаграфіі БССР, якім ён з’яўляўся да 1930 года.
1928 год быў знакавым для А. Смоліча, таму што ен
быў абраны членам Дзяржаўнага геаграфічанага таварыства, а ў 1930 г. за працу “Сельскагаспадарчыя раены
БССР у 1927–1928 гг.: Папярэдняя схема і метадалагічныя ўвагі” быў
узнагароджаны Малым залатым медалем гэтага таварыства. У гэтыя ж гады
А. Смоліч адначасова з’яўляўся загадчыкам кафедры геаграфіі Беларускай
Акадэміі навук і аддзела сельскагаспадарчай эканоміі і аграрнай палітыкі пры
Беларускім навукова-даследчым інстытуце сельскай і лясной гаспадаркі. А. Смоліч
разам з У. Ігнатоўскім, С. Некрашэвічам, В. Ластоўскім
распрацаваў Статут Беларуская Акадэміі навук, створаны 1 студзеня 1929 года.
За 10 гадоў А. Смоліч паспеў апублікаваць больш за
30 навуковых прац, якія закранаюць праблемы ландшафтазнаўства, раянавання,
картаграфіі, эканомікі, навуковай беларускай тэрміналогіі. Прафесар пленна
працаваў над складаннем першага атласа БССР, з’яўляўся рэдактарам шэрагу
тэрміналагічных зборнікаў, удзельнічаў у складанні батанічнага і
сельскагаспадарчага выпускаў.
У 1930-м г. навуковая дзейнасць Аркадзя Анатольевіча
Смоліча была закончана, ен разам з Г. Гарэцкім, Р. Бонч-Асмалоўскім і
іншымі быў арыштаваны і высланы за межы БССР. Нягледзячы на гэта,
А. Смоліч пабудаваў падмурак для развіцця і станаўлення эканамічнай навукі
Беларусі, асабліва ў вобласці эканамічнай геаграфіі, размяшчэння вытворчых сіл,
арганізацыі сялянскіх гаспадарак, раянавання, гісторыі народнай гаспадаркі
рэспублікі. У яго навуковых пошуках ён выкарыстоўваў працы не толькі расійскіх,
але і ўкраінскіх, польскіх і нямецкіх вучоных.
Нават і сёння часта можна пачуць, што “няма ніякай
беларускай эканомгеаграфіі”, а выдатны савецкі эканомгеограф Юліян Глебавіч Саушкін
у плане глаў да сваёй кнігі ўспамінаў “Географическое мышление» адзначаў пра
эканомгеаграфічную школу Беларусі: “В целом – нет силы и концентрации
внимания на главном» [1]. Лічу, калі б Ю. Саушкін ведаў пра постаць
А. Смоліча, яго стаўленне было б не такім адназначным. Беларуская эканомгеаграфічная
школа будавалася на падмурку класічнай антропагеаграфічнай школы
К. Рыттэра, але, на жаль, так і не сфармавалася з-за смерці яе
пачынальніка...
Спіс выкарыстанных крыніц:
1.
Саушкин Ю. Г.
Географическое мышление. — Редколлегия: А. А. Агиречу, Н. В. Петров, В. Е. Шувалов
/ Смоленск: Ойкумена, 2011. — 218 с
